Ngôi nhà chình đất của vợ chồng anh Vi Văn Sắt.

Xã Tân Sơn tiếp giáp với huyện Hữu Lũng của tỉnh Lạng Sơn, đến trung tâm xã phải qua hành trình khá dài, vào được bản Bắc Hoa còn nhọc nhằn hơn. Nơi đây còn lưu giữ những bản sắc văn hóa độc đáo, trong đó nổi bật là kiến trúc chình tường đất. Từ nhà ở, công trình phụ, tường rào, chuồng trại... đều bằng tường đất. 

Trước cửa mỗi gia đình trong bản đều treo lá cờ Tổ quốc, xung quanh là núi đồi trập trùng, mây giăng. Thôn có hơn 100 hộ, chủ yếu là dân tộc Nùng, hầu hết các hộ sinh sống trong các ngôi nhà tường đất. Nhiều ngôi nhà có tuổi thọ bằng mấy đời người.

Chúng tôi đến thăm ngôi nhà đất ba gian lợp ngói âm dương đã óng màu thời gian của gia đình anh Vi Văn Sắt (49 tuổi). Ngôi nhà được làm đến nay chẵn 30 năm nằm chênh vênh bên sườn núi. Trước mắt tôi, từng bức tường đất đơn sơ phủ đầy rong rêu, đâu đó có vết nứt chưa được duy tu. Giờ đây vợ chồng anh Sắt đã có bốn mặt con, cháu nội, cháu ngoại nhưng công trình vẫn vững chắc, là kỷ niệm của hai vợ chồng. 

Năm 19 tuổi, anh Sắt xây dựng gia đình với cô gái dân tộc Nùng. Đôi vợ chồng trẻ xin phép bố mẹ cho ra ở riêng, tự mình tìm một khoảnh đất trên đồi cao để cắm đất dựng nhà. Sau khi thu hoạch xong mùa màng, lúa, ngô chất đầy nhà, anh Sắt chọn được ngày đẹp và nhờ thầy cúng làm lễ động thổ. Thời điểm làm nhà chình tường thường diễn ra từ tháng 8 đến hết tháng 12 vì khi đó thời tiết hanh khô, ít mưa và cũng là lúc nông nhàn, mọi người dễ dàng hỗ trợ nhau. Ở bản Bắc Hoa, hễ gia đình nào làm nhà thì anh em, họ hàng, láng giềng xúm vào giúp đỡ. Mỗi người một chân một tay, đàn ông đào đất, chình tường, dựng cột, lợp mái, phụ nữ lo chuyện cơm nước, dọn dẹp. 

Cũng như bao hộ dân khác ở đây, gian giữa là vị trí quan trọng nhất được chọn làm nơi đặt bàn thờ tổ tiên. Thông thường ở Bắc Hoa, nhà không có vách ngăn mà chỉ được phân chia bằng một tấm mành bằng vải. Kết cấu được xem là có giá trị nhất của ngôi nhà nằm ở bộ khung với các cột gỗ, vì kèo dựng bên trong khá vững chãi. Anh Sắt cho biết: Ở nhà tường chình có ưu điểm ấm về mùa đông, mát mẻ về mùa hè nhưng nhược điểm là trời mưa nhiều thì ẩm thấp. Vì thế đồng bào nơi đây thường chọn nơi cao ráo để xây dựng, gian bếp được thiết kế ngay hông nhà để giảm bớt độ ẩm khi trời nồm. Làm nhà tường đất cũng không quá cầu kỳ và tốn kém, nhà nào khá giả thì dựng thêm bộ khung gỗ tốt bằng gỗ lim, gỗ táu còn không thì dùng gỗ tạp. Vật liệu sẵn có tại chỗ, chỉ cần đào những chỗ đất thịt có pha chút sỏi cơm cho thêm ít nước tạo ẩm để tạo độ kết dính. 

Đồng bào đổ đất vào khuôn gỗ rồi sử dụng chày gỗ lèn thật chặt sao cho nhựa đất kết chặt vào nhau, tháo khuôn ra sẽ tạo thành bức tường khỏe, chắc chắn. Thường, tường nhà dày khoảng 40cm- 50cm, cao 2-3m. Mỗi ngôi nhà có từ 2 - 4 ô cửa nhỏ để thông gió và lấy ánh sáng. Thời gian để hoàn thành mỗi công trình kéo dài từ 2 đến 3 tháng. 

Rời bản Bắc Hoa, trong tôi chợt gợn một suy nghĩ, biết đâu một ngày nào đó khi cuộc sống khấm khá hơn đồng bào sẽ phá bỏ nhà đất để xây nhà gạch? Thực lòng tôi vẫn mong, bằng cách nào đó bà con nơi đây có thể bảo tồn những kiến trúc độc đáo ấy làm kỷ niệm cho mai sau.

Tiến Đạt