Biểu diễn ca trù tại đình Lỗ Hạnh.

Những cứ liệu về sự tồn tại của ca trù trên đất Bắc Giang được hiện diện tại ngôi đình Lỗ Hạnh thuộc xã Đông Lỗ. Đình được xây dựng vào thế kỷ XVI thời Lê Mạc. Trên bức cốn của đình có chạm một cô gái ngồi trên mình hươu và đang chơi đàn đáy - loại đàn chỉ dành cho nghệ thuật ca trù. Ở một bức chạm khác là cảnh hòa nhạc vui vẻ trong đó có người đàn ông chơi đàn đáy. Những bức chạm khắc khẳng định nghệ thuật ca trù đã có mặt ở vùng đất này và hiện diện trong sinh hoạt văn hóa làng xã. 

Tại đình Trung Việt thuộc xã Hợp Thịnh có tấm bia đá “Bản huyện giáo phường lập bi” viết về một giáo phường ca trù nơi đây. Theo sách “Góp phần tìm hiểu lịch sử ca trù” của Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện cho biết: Thác bản bia dựng năm Vĩnh Trị 5 (1681) có ghi việc "một số vị trong giáo phường xã Đông Lâm, huyện Hiệp Hoà, phủ Bắc Hà, đạo Kinh Bắc, vì có ngoại tổ họ Hà là Phúc Đạo, ở xã Trung Trật trước có mở nghiệp giáo phường, sinh con gái là Hà Thị Khánh lấy chồng họ Nguyễn ở Đông Lâm và tạo nên giáo phường ở đây. Nay các vị trong giáo phường xã Đông Lâm nhớ đến ân nghĩa sinh thành của ngoại tổ, tỏ lòng báo đáp, đặt ra lệ, hễ đình Trung Trật có mở tiệc thì các khoản tiền tiệc, tiền khao và tiền lễ xông đình, các khoản tiền làm cỗ, thảy đều do giáo phường Đông Lâm trang trải…". 

Như vậy, có thể hiểu rằng, Hà Thị Khánh là người của giáo phường ca trù xã Trung Trật đã lập nên giáo phường ca trù của xã Đông Lâm. Trong một văn bản của dòng họ Phạm chép về sự tích ca công nói về vị Phạm tướng công ở xã Cẩm Bào (nay là xã Xuân Cẩm) tự mình bỏ ba trăm quan tiền cấp cho ca công. Các giáo phường ca công đã họp bàn thiết lập một tòa nhà thờ tổ giáo đặt ở làng Cảnh Đoan đồng thời lập ra các điều ước, quy định về lệ hát và quyền lợi cụ thể giáo phường, ca công được hưởng trong dịp hát. Ở một văn bản khác, Khoán lệ xã Đức Thắng, tổng Đức Thắng, huyện Hiệp Hoà có ghi: "Hằng năm vào những ngày lệ nhập tịch, thờ thần có hát xướng ca trù, số tiền thưởng ca hát, các khoản trù tính, tiền giải…". 

Như vậy, liên tục trong hơn hai thế kỷ, ca trù đã hiện diện đậm nét ở Hiệp Hoà. Sinh hoạt ca trù tại các lễ hội ở những làng quê ven sông Cầu ngày càng phát triển. Cần khẳng định thêm rằng ngôi đình cổ Lỗ Hạnh và tấm bia đá ở đình Trung Trật, thế kỷ XVI - XVII là hai di sản vật thể quý hiếm giúp ích cho việc tìm hiểu, nghiên cứu.

Những năm gần đây, huyện Hiệp Hòa đã có nhiều biện pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản ca trù. Xã Đông Lỗ thành lập 4 câu lạc bộ (CLB) ca trù ở 4 thôn là: Chằm, Khoát, Chúng và Hưng Đạo với tổng số 38 học viên. Các cơ quan chuyên môn của huyện, tỉnh hỗ trợ nhạc cụ và trang thiết bị hoạt động, đồng thời trực tiếp mời nghệ nhân của CLB Ca trù Thanh Khương (Thuận Thành, Bắc Ninh) về truyền dạy lối hát. Qua đó nhiều ca nương, kép đàn "chân lấm tay bùn" vùng chiêm trũng Đông Lỗ đã ca thành thục 5-6 bài thuộc 4 giọng ở các thể: Hát nói, hát ru, xẩm huê tình, đào hồng đào tuyết và thành thạo những ngón đàn cơ bản "vê", "vẩy". Các ca nương của CLB ở Đông Lỗ và Trung tâm VHTT huyện được tham gia các lớp tập huấn do Trung tâm Văn hóa tỉnh và được Nhà hát Chèo Bắc Giang mời các nghệ nhân của CLB Ca trù Lỗ Khê ( Đông Anh, Hà Nội) về truyền dạy. Xác định tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát triển ca trù hiện nay, cấp uỷ, chính quyền ở xã Đông Lỗ rất quan tâm chỉ đạo và tạo điều kiện cho các CLB ở cơ sở hoạt động. Tại Hiệp Hoà có một số tác giả như Đăng Bạ, Hoàng Hợp ở các CLB thơ của huyện đã sáng tác những tác phẩm hát nói với nội dung mới, phù hợp với thể loại ca trù... Đó là điều kiện thuận lợi để vùng quê ca trù bên sông Cầu được hồi sinh trở lại.

Trần Thái