Tấm bia trụ độc đáo tại từ vũ.

Tấm bia hậu Thần ở từ vũ được soạn khắc năm Cảnh Hưng thứ 27 (1766) ghi: "Ở thôn Bến, xã Yên Xá, huyện Việt Yên có ông quan giữ chức vụ: Tả hữu cung trung, Phó thủ hiệu, Thị hầu, Phó cai quan, kiêm tri thị Nội thư, Tả Hộ phiên, Thị cận thị Nội giám, Tư lễ giám, Tả thiếu giám Ngạn Trung Hầu...”. Cũng trong nội dung văn bia, có đoạn ghi: “…Nay ngài thấy đình làng đổ nát, hư dột mới đem lòng tốt mà vỗ về, rồi đem tiền 300 quan cúng cho làng để tu sửa. Lại đem 10 mẫu ruộng tốt và 2 ao gọi là tỏ tấm lòng mình. Dân làng trên dưới đều chịu ơn ông nên đã ưng thuận lập cam đoan lập hậu Thần, ngàn vạn năm không đổi”. 

Ghi nhớ công ơn của vị tướng công họ Nguyễn, nhân dân địa phương xây dựng từ vũ để tôn thờ ông và cha mẹ, phong các vị là hậu Thần. Ngôi từ vũ nằm trên xứ đồng Bãi Mô (xưa) thuộc thôn Bùi Bến. Quần thể khu di tích chia ba phần: Phần thứ nhất là cảnh quan ngoại thất gồm hồ nước, sân hội… có liên hệ chặt chẽ với nội thất và được ngăn cách bởi 4 bức tường vây bảo vệ phần nội thất. Phần thứ hai là cụm kiến trúc ngoài trời bao gồm các tổ hợp kiến trúc và các di vật được bài trí như sau: Cổng từ vũ kiểu cuốn vòm, tường xây đá ong. Qua cổng từ vũ theo đường thần đạo có một tấm bia hình trụ được khắc dựng vào niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 31 (1770). Bia có dáng độc đáo, mái nón cao 1,42m, chu vi 2,12m, giống như một “đại hồng chung”, thân được chia thành 4 ô, khắc kín chữ Hán - Nôm. Tấm bia độc đáo này được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm bởi kiểu dáng lạ và nội dung ghi công đức của một vị quan. 

Hai bên tả hữu tấm bia trụ là tượng võ sĩ bằng đá đứng hầu, tượng được tạc dáng đứng nghiêm cẩn, đầu đội mũ trụ, áo giáp, tay cầm binh khí đứng đối diện mỗi bên 2 vị. Phía sau hai hàng võ sĩ có hai tấm bia hậu bằng đá gan gà niên đại thời Nguyễn (thế kỷ XIX), ghi tên người công đức ruộng, tiền để tu sửa, xây dựng từ vũ ở địa phương. 

Cổng vào khu từ vũ được tu sửa khang trang.

Phần thứ ba là khối kiến trúc thờ tự gồm tòa tiền tế ba gian nối liền với hậu đường bằng dải ống muống. Tòa tiền tế mới được tu sửa lại xây gạch kiểu bình đầu bít đốc, nền lát gạch vuông, to, dày. Chính giữa đường thần đạo bài trí một hương án đá. Hai bên đối diện đặt hai bàn đá giống nhau dùng để đặt đồ cúng lễ. Trước bàn đá đặt hai lư hương đá lớn và hai mâm bồng bằng chất liệu đá xanh hình bầu dục. Hậu đường còn tương đối nguyên vẹn dáng vẻ kiến trúc ban đầu: Tường xây đá ong, cuốn mái vòm bên trong, mái ngoài lợp bằng gạch dày 60cm. 

Nền hậu đường lát gạch vuông, chính giữa đặt tấm bia đá xanh lớn bốn mặt khắc kín chữ Hán - Nôm. Đây là tấm bia đẹp có giá trị lịch sử và mỹ thuật, đầu bia dáng long đình, chạm nổi họa tiết hình hổ phù, lá đề cách điệu. Diềm bia chạm khắc nổi các dải hoa văn đề tài hoa dây cách điệu. Nét chạm khắc, tinh tế mang giá trị điển hình của nghệ thuật chạm khắc đá thời Lê thế kỷ XVIII.

Đồng Ngọc Dưỡng